ÖLÇME DÜZEYLERİ VE ÖLÇEKLERİN KULLANILMASI

Ölçme, kişilerin veya nesnelerin özelliklerine puan, sayı ya da sembol verilmesi işlemidir. Bu işlemin ortaya çıkarılması süreci ne tür bir bilgi arandığı ile doğrudan doğruya ilişkilidir. Örneğin, futbol izleyicilerinin hangi takımın sempatizanı olduğuna dair kesin bilgiler edinilmek isteniyorsa “Hangi futbol takımını tutuyorsunuz?” sorusu, araştırılmak istenen konu kişinin taraftarlık derecesini ölçmek istiyorsa “Kendinizi desteklediğiniz takımla ilgili olarak fanatik olarak mı yoksa iyi bir futbol seyircisi olarak mı tanımlarsınız?” sorusu uygun olacaktır.

Elde edilecek sonuçlarının sayısal değerler olduğu düşünüldüğünde bu sayısal değerler ölçülen değişkenlerin ölçme düzeylerini vermektedir.

Ölçme Düzeylerinin Kıyaslanması

Nominal (Sınıflandırma) Ölçeği

Değişkenler arasında hiçbir sıralama yapılmaksızın, ortak özellikler yönüyle değişkenlerin kategorilere ayrılmasıdır. Sınıflandırmada kategoriler homojen olmalı, karşılıklı birbirini dışta tutmalı yani bir değişken aynı anda iki kategoriye birden dahil edilmemeli ve kategoriler arasında sıralı ilişkiler hakkında hiçbir sayıltı olmamalıdır.

Örneğin doğum yeri, cinsiyet, dini mezhep, politik tercihler gibi değişkenler nominal ölçek örnekleridir.

Sıralama (Ordinal) Ölçeği

Bu ölçekte veriler arasında bir sıralama yapılması söz konusudur. Burada verilmiş olan puan bir sıra dizisini göstermektedir. 1 puan değişkenin en düşük değerini  verirken  2,  3,  …..,

puanlar  ile  daha  yüksek değerler  ifade  ederek  bir sıralama yapılması söz konusudur. Bu sıralamada 1 ile 2 arasındaki uzaklıkla 2 ile 3 arasındaki uzaklığın aynı olduğunu ya da 2 büyüklüğünün 1 ve 3 ile orantılı olduğu söyleyemeyiz. Dolayısıyla sıralamada birinci sıradaki nesne ile ikinci sıradaki nesne arasında daha büyük, daha küçük, daha iyi, daha kötü, daha canlı, daha cansız vb. ilişkiler söz konusudur. Örneğin Süper Lig sıralamasında birinci sırada Galatasaray ikinci Antalyaspor olduğunu söylediğimizde Galatasaray’ın puan daha üste olduğunu anlamakla beraber aradaki puan farkının ne kadar olduğu bilinmemektedir.

Bu ölçekte kullanılan uygun istatistikler ortanca, yüzdelik, çeyrek sapma, sıra farkları  korelasyon  katsayısı,  işaret  testi,  Mann-Whitney testi vb.dir

Aralık (Mesafeli) Ölçeği

Sıralama ölçeğinden farklı olarak değişkenler arasındaki puanlar açısından eşit mesafe söz konusudur. Aralık ölçeğindeki veriler düzen ve uzaklık özelliklerine sahiptir.  Ancak  aralık  ölçeği  verileri  ile  nesneler  arasında  mutlak  büyüklük karşılaştırması  yapmak  mümkün  değildir.  Ayrıca  aralık  ölçeğinde  sıfır  noktası (mutlak orjin) yoktur. Aralık ölçeği  ile  hemen hemen bütün  istatistiksel analizler kullanılmakla beraber  en  yaygın  kullanımı  aritmetik  ortalamadır.  Aritmetik  ortalama  dışında standart sapma, pearson korelasyon katsayısı, t-testi, F-testi kulanılabilir.

Oran Ölçeği

Yukarıda sayılan bütün ölçeklerin özelliklerini taşıyan oran ölçeğinde mutlak veya  doğal  bir  orjini (sıfır  noktası)  de  vardır.  Oran  ölçekleri  negatif  değerler içermemektedir.  Her  türlü  matematiksel  ve  istatistiksel  işleme  imkan sağlamaktadırlar.  Örneğin,  pazar  payının,  satışların,  gelirin  ölçülmesi  vb.  oranlı ölçeğe uygundur.

Ölçek Türleri

Ölçek türleri çeşitli kaynaklarda farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Biz burada yaygın olarak kullanılan bazı ölçek türleri kısaca açıklayacağız.

• Sürekli Ölçekler
• Tekil Ölçekler
• Kategorili Ölçekler
• Sıralama Ölçekleri
• Sabit Toplam Ölçekleri
• İkili Karşılaştırma Grafiksel Ölçekler
• Çoklu Ölçekler
• Likert Ölçeği

Sürekli Ölçekler

Cevaplayıcıdan  genellikle  13  cm.  uzunluğundaki  bir  doğrunun  üzerinde nesneyi en iyi tanımlayan noktayı işaretlemesi istenir. Araştırmacı  bu  13  cm.’lik  doğru  üzerinde  çeşitli  ayrımlar  yaparak  hem cevaplayıcının daha rahat cevap vermesini hem de ölçümün daha rahat yapılmasını sağlayabilir.   

Tekli Ölçekler

Tek maddeden veya sorudan ibaret olan ölçek türüdür. Aşağıda bu ölçek türünün çeşitli seçenekleri anlatılacaktır.

Kategorili Ölçekler

Burada cevaplayıcıya üzerinde numaralar ve/veya her kategoriye ilişkin kısa tanımlamalar olan  bir ölçek gösterilir. Cevaplayıcıdan  ilgilenilen  nesneyi  en  iyi tanımlayacak  kategoriyi,  ölçek  üzerindeki  yerlerine  göre  sıralanmış  kategoriler arasından  seçmesi  istenir.  Ölçek,  kullanılan  kategori  sayısına,  sözlü  tanımların niteliğine ve derecesine, olumlu ve olumsuz kategorilerin sayısına ve nötr noktanın varlığına  bağlı  olarak  çeşitli  şekiller  alabilir.  Burada,  buna  karar  veren  faktör cevaplayıcının kategoriler arasında ayrım yapabilme becerisidir.

Sıralama Ölçekleri

Cevaplayıcılara inceleme konusuyla ilgili bir özellikler listesi verilir ve bu listedeki özelliklerin tercih veya önem sırasına veya başka bir ölçüte göre sıralanması veya derecelendirilmesi istenir.

Sabit Toplam Ölçekleri

Cevaplayıcılara belli bir puan verilir (örneğin 100 puan) ve puanı tercih, önem gibi çeşitli kıstaslara göre verilen listedeki unsurlara dağıtması (puanlaması) istenir.  Puanlama  toplamı, örneğin  100  puan  üzerinden  puanlama  yapılacaksa listedeki unsurlara puanlar dağıtıldığında 100 puanın tamamı kullanılmalıdır.

Grafiksel/Şekilsel Ölçekler

Dil veya eğitim zorlukları yaşanabilecek durumlarda örneğin okuma yazma bilmeyenlerle ve küçük çocuklarla yapılacak çalışmalarda sözcükler yerine çeşitli semboller, şekiller veya grafikler kullanılmasıdır.  

İkili Karşılaştırma Ölçekleri

Bu ölçekte cevaplayıcıdan listede verilen ikiler arasında bir seçim yapması beklenir. Cevaplayıcıya aynı anda iki nesne –değişken gösterilir ve belirlenmiş kıstasa göre ikisi arasında bir tercih yapması istenir.

Çoklu Ölçekler

Birden  çok  maddeden  oluşan  ve  maddelerin  aynı  ölçeğe  göre  değerlendirildiği ölçeklerdir. Cevaplayıcının hakkındaki görüşünü belirtmesi istenen birtakım ifadeler sorulur.  Kısaca  cevaplayıcıya  bir  ifade  verilir  ve  ne  ölçüde  katılıp  katılmadığı sorulabilir.

Likert Ölçeği

Cevaplayıcıya çeşitli ifadeler verilir ve katılıp katılmadıkları araştırılır. Bu ifadelere katılıp katılmama durumu 5,7,9,11 ‘li vb. puanlamalar yöntemiyle yapılır. Likert  ölçeğinde  en  yaygın  5’li  kategori  kullanılmaktadır.Cevapların  bir  ucu kesinlikle katılmıyorum diğer ucu ise kesinlikle katılıyorum şeklinde ifade edilir. Eğer verilen ifade olumsuz bir anlam taşıyorsa değerlendirme yapılırken sayıların değeri tersine çevrilir.

Thurstone Farklılık Ölçeği

Bu ölçekte araştırmacı 7 farklı yargı geliştirir ve bu yargılara belirlenen çok sayıda hakem (uzman) 1’den 11’e kadar ağırlık (tartı) verir. Bu yargılar araştırılacak konu ile ilgili olarak olumlu ve olumsuz yargılardır.Cevaplayıcıdan bu yargılardan en çok benimsediği iki tanesini seçmesi istenir. Bu iki tercihin aritmetik ortalaması cevaplayıcıya  ait  olan  değerleri  verir.  Bütün  cevaplayıcılara  ait  değerler hesaplandıktan sonra büyükten küçüğe sıralanır. Böylece araştırılan konuya dair cevaplayıcıların olumlu mu yoksa olumsuz mu bir intibaasahip olduğu anlaşılmaya çalışılır.

Semantik Farklılıklar Ölçeği

Bu  tekniği  icat  edenler,  çeşitli  sözcüklerin  ve  kavramların  algılanan anlamlarının üç faktöre göre ayrıştırılabileceğini keşfetmişlerdir: etkinlik, faaliyet ve değerlendirme.

Bu kapsamda bu ölçek ile ürün, marka ve firma imaj çalışmalarında yağın olarak kullanılmaktadır. Ölçek, araştırma konusuyla  ilgili olarak  iki kutuplu sıfat tamlamaları  ve ifadelerin 7 kategori ile değerlendirilmesidir. (Bu kategorileme 1-7 arası olabileceği gibi -3 +3 arası da yapılabilir.)